ปัญหาที่ ๕ พระนิพพาน (นิพพานปัญหา)
พระเจ้ามิลินท์ตรัสถามว่า “ดูก่อนพระนาคเสน เธอจงแสดงรูปพรรณสัณฐาน หรือขนาดแห่งพระนิพพาน มาโดยเหตุ โดยนัย หรือโดยอุปมา”
พระนาคเสนทูลตอบว่า “อาตมภาพแสดงถวายเช่นนั้นไม่ได้ เพราะพระนิพพาน ไม่มีตัวตน ไม่มีเหตุปัจจัย อย่างเดียวกับผู้ที่ถูกถามว่าปลาในทะเลมีเท่าไร แล้วตอบไม่ได้ฉะนั้น ขอถวายพระพร แต่อาตมภาพย่อมแสดงคุณแห่งพระนิพพานถวายได้โดยอุปมา”
ม: “แม้คุณแห่งพระนิพพาน ข้าพเจ้าก็ใคร่จะฟัง”
น: “ขอถวายพระพร พระนิพพานเปรียบเหมือนดอกบัว คือธรรมดาดอกบัวนี้ น้ำไม่ติดอยู่ได้ฉันใด พระนิพพานก็ไม่มีกิเลสติดอยู่ฉันนั้นแล
รูปน้ำบนใบบัว
พระนิพพานเปรียบเหมือนน้ำ อธิบายว่า น้ำเป็นของเย็นดับเสียซึ่งความร้อนกระวนกระวาย ฉันใด พระนิพพานก็เป็นของเย็นดังความกระวนกระวายที่เกิดจากกิเลสเสียได้ฉันนั้น
อนึ่งน้ำเป็นของบำบัดความระหายเสียได้ พระนิพพานก็ดับความดิ้นรน ทะเยอทะยานเสียได้เช่นเดียวกัน
รูปเปรียบนิพานเหมือนยารักษาโรค
พระนิพพานเปรียบเหมือนยา อธิบายว่า ยามีคุณ ๓ อย่าง
๑) ให้คุณแก่ผู้ที่ถูกอสรพิษขบกัด พระนิพพานก็ให้คุณแก่ผู้
ที่ถูกกิเลสเบียดเบียนเช่นเดียวกัน
๒) คุณของยาบำบัดโรคให้หายได้ฉันใด พระนิพพานก็บำบัดโรคคือความทุกข์ให้หายได้ฉันนั้น
๓) คุณของยาย่อมป้องกันความตายได้ฉันใด พระนิพพานก็ป้องกันความตายได้ฉันนั้นเหมือนกัน
รูปเปรียบนิพพานเหมือนทะเล
พระนิพพานเปรียบเหมือนคุณแห่งทะเล อธิบายว่า คุณแห่งทะเลมี ๔ คือ
๑) เป็นที่ไม่มีซากศพ พระนิพพานก็เป็นที่ไม่มีซากศพคือกิเลส
๒) ทะเลเป็นที่กว้างขวางไม่มีฝั่งเป็นที่กำหนด ไม่เต็มด้วยน้ำที่ไหลมาฉันใด พระนิพพานก็เป็นที่กว้างขวาง ไม่มีฝั่ง ไม่เต็มไปด้วยหมู่สัตว์ฉันนั้นเหมือนกัน
๓) ทะเลเป็นที่อยู่ของฝูงภูต พระนิพพานก็เป็นที่อยู่ของพระขีณาสพ (ผู้ที่สิ้นแล้วซึ่งกิเลส) เช่นเดียวกัน
๔) ทะเลเป็นที่เบิกบานด้วยระลอกคลื่นฉันใด พระนิพพานก็เบิกบานด้วยวิชา และวิมุติ (หลุดพ้น) ฉันนั้นเหมือนกัน
รูปนิพพานเปรียบเหมือนอาหาร
พระนิพพานเปรียบเหมือนคุณของอาหาร อธิบายว่าธรรมดาอาหารย่อมมีคุณอยู่ ๕ อย่าง คือ
๑) เป็นของนำอายุของสัตว์ให้ยืดยาวต่อไป ฉันใด พระนิพพานก็นำชรา และมรณะออก ต่ออายุของสัตว์ให้ยืดยาวได้ฉันนั้น
๒) อาหารเป็นของบำรุงกำลังให้แข็งแรง พระนิพพานก็บำรุงกำลังฤทธิ์ได้เช่นเดียวกัน
๓) อาหารเป็นเครื่องเกิดพรรณแห่งสัตว์ ฉันใดพระนิพพานก็เป็นเครื่องเกิดพรรณ คือคุณความดีของเหล่าสัตว์ฉันนั้น
๔) อาหารเป็นของดับความหิวได้พระนิพพานก็ดับความทะเยอทะยานได้เช่นเดียวกัน
๕) อาหารเป็นของระงับความกระวนกระวายได้ฉันใด พระนิพพานก็ระงับความกระวนกระวายเพราะกิเลสได้ฉันนั้น
พระนิพพานเปรียบเหมือนคุณแห่งอากาศ อธิบายว่าคุณแห่งอากาศมี ๑๐ ประการคือ
๑) ไม่รู้จักเกิด
๒) ไม่รู้จักแก่
๓) ไม่รู้จักตาย
๔)ไม่จุติ
๕) ไม่กลับเกิดอีก
๖) ใครข่มเหง หรือลักเอาไปไม่ได้
๗) ดำรงสภาพอยู่โดยไม่ต้องอาศัยอะไร
๘) เป็นที่ฝูงนกบินไปมาได้
๙) ไม่มีอะไรมากางกั้น
๑๐) ที่สุดไม่ปรากฏ
แม้พระนิพพานก็มีคุณ ๑๐ ประการ เช่นเดียวกันนี้แล
รูปเปรียบนิพพานเหมือนแก้วมณี
พระนิพพานเปรียบเหมือนแก้วมณี อธิบายว่า คุณแห่งแก้วมณีมี ๓ ประการคือ
๑) เป็นของที่ใครๆ อยากได้
๒) เป็นของปลื้มใจ
๓) ทำให้เกิดความเจริญรุ่งเรือง
ขอถวายพระพร พระนิพพานก็มีคุณ ๓ ประการอย่างเดียวกับ
แก้วมณีนี้แล
รูปไม้จันทน์แดง
พระนิพพานเปรียบเหมือนคุณแห่งไม้จันทน์แดง อธิบายว่า คุณแห่งไม้จันทน์แดงมี ๓ ประการ คือ
๑) เป็นของหาได้ยาก
๒) เป็นของหอมยิ่ง
๓) เป็นของควรยกย่องทั่วไป
พระนิพพานก็มีคุณเช่นเดียวกันกับไม้จันทน์แดงนี้แล
รูปเนยใส
พระนิพพานเปรียบเหมือนคุณของเนยใส อธิบายว่าคุณของเนยใสมี ๓ อย่าง
๑) เป็นของมีสี
๒) เป็นของมีกลิ่น
๓) เป็นของมีรส
แม้พระนิพพานก็มีสี มีกลิ่น มีรส เช่นเดียวกันนี้แล
รูปยอดภูเขา
พระนิพพานเปรียบเหมือนคุณของยอดภูเขา อธิบายว่ายอดภูเขาย่อมมีคุณ ๕ อย่าง
๑) เป็นที่สูง
๒) เป็นที่ไม่หวั่นไหว
๓) เป็นที่ยากจะขึ้นได้
๔) พืชพรรณงอกขึ้นไม่ได้
๕) พ้นจากความยินดียินร้ายทุกอย่าง
พระนิพพานก็มีคุณเช่นเดียวกับ ยอดภูเขานี้แล”
จบนิพพานปัญหา