ปัญหาที่ ๗ เมื่อเราเกิดในครรภ์มารดา เข้าไปทางไหน (มาตุกุจฉิปัญหา)

      พระเจ้ามิลินท์ตรัสถามว่า “ดูก่อนพระนาคเสน สัตว์เมื่อจะเข้าถือปฏิสนธิในท้องมารดา จะเข้าทางไหน”

      พระนาคเสนทูลตอบว่า “ขอถวายพระพร หาเป็นเช่นพระองค์ตรัสถามนั้นไม่”

      ม: “อย่างนั้นเธอจงยกตัวอย่างมาดู”

ขณะนั้น พระนาคเสนก็ได้ชี้ไปที่หีบใส่สมบัติที่ปิดไว้ แล้วกล่าวว่า

      น: “ขอพระองค์จงทรงส่งพระหฤทัยเข้าไปนึกถึงแก้วแหวนเงินทองในหีบนั่นดู”

      ม: “ส่งเข้าไปแล้ว”

      น: “ขอถวายพระพร นั่นพระองค์ทรงส่งพระหฤทัยเข้าไปทางไหน”

      ม: “หามีช่องทางสำหรับให้ส่งจิตเข้าไปไม่เธอ แต่ที่ส่งจิตเข้าไปได้จนเห็นแก้วแหวนเงินทองในนั้น ก็เนื่องด้วยจิตหมายรู้ตามที่ตาได้ประจักษ์มาแล้ว”

      น: “ขอถวายพระพร คนเมื่อจะเกิดในท้องมารดา ก็มีเฉพาะแต่จิตซึ่งเรียกว่าปฏิสนธิ วิญญาณเข้าไปถือปฏิสนธิ

      เมื่อขณะเข้าไปก็เข้าไปโดยอาการเช่นพระองค์ทรงส่งพระหฤทัยเข้าไปในหีบนั้นเหมือนกัน ฉะนั้นจึงหามีช่องทาง ทางใดทางหนึ่งสำหรับให้วิญญาณเข้าไปถือปฏิสนธิไม่”

      ม: “เข้าใจละ”

จบมาตุกุจฉิปัญหา

ปัญหาที่ ๘ จะได้อริยะมรรค อริยะผลในองค์คุณที่เท่าไหร่ (สัตตโพชฌงคปัญหา)

      พระเจ้ามิลินท์ตรัสถามว่า “ดูก่อนพระนาคเสน โพชฌงค์ (องค์คุณแห่งธรรมที่เป็นเครื่องตรัสรู้) อันเป็นเหตุให้ตรัสรู้พระอริยะมรรค อริยะผล มีเท่าไร”

      พระนาคเสนทูลตอบว่า “ขอถวายพระพร มี ๗ ประการ ได้แก่ 

      ๑. สติ ความระลึกได้

      ๒. ธัมมวิจยะ ความสอดส่องธรรม 

      ๓. วิริยะ ความเพียร 

      ๔. ปิติ ความอิ่มใจ

      ๕. ปัสสัทธิ ความสงบใจและอารมณ์ 

      ๖. สมาธิ ความตั้งใจมั่น 

      ๗. อุเบกขา ความวางเฉย”

      ม: “ก็พระพุทธเจ้าเล่า พระองค์ได้ตรัสรู้พระสัมมาสัมโพธิญาณด้วยองค์คุณทั้ง ๗ นั้น หรือว่าเฉพาะแต่องค์ใดองค์หนึ่ง”

      น: “ถ้าว่าเฉพาะองค์ที่สำคัญ ก็องค์เดียวเท่านั้นคือ ธัมมวิจยะ ความสอดส่องธรรม”

      ม: “ก็ถ้าเป็นเช่นนั้น ไฉนเธอจึงว่ามีถึง ๗ เล่า”

      น: “ขอถวายพระพร ดาบเมื่อยังไม่ได้ถอดออกจากฝัก ฟันไม้ขาดหรือไม่”

รูปเปรียบกับดาบ และฝักดาบ

      ม: “ฟันไม่ขาด”

      น: “เปรียบความสอดส่องธรรม เหมือนตัวดาบ องค์ทั้ง ๖ นอกนั้นเหมือนฝักดาบ ก็การที่จะได้พระอริยะมรรค อริยะผล ต้องอาศัย ธัมมวิจยะ การสอดส่องธรรมซึ่งเป็นปฏิปทา (ปะ-ติ-ปะ-ทา]: วิถีปฏิบัติ (mode of practices)) ให้ก้าวไปถึงภูมิธรรมนั้น ๆ เป็นผู้บั่นกิเลสที่ขวางหน้าอยู่ให้เด็ดขาดออกไป จึงจะได้มรรคผลนั้น ๆ

      ส่วนองค์ทั้ง ๖ นั้นหาได้เป็นองค์โดยตรงสำหรับตัดกิเลสทั้งหลายไม่ เป็นแต่คอยส่งเสริมธัมมวิจยะให้คมยิ่งขึ้นเท่านั้น ขอถวายพระพร เพราะเหตุฉะนี้แล โพชฌงค์จึงมีถึง ๗”

      ม: “เข้าใจละเธอ”

จบสัตตโพชฌงคปัญหา