ปัญหาที่ ๔ เพราะอะไรมนุษย์จึงแตกต่างกัน (กัมมนานากรณปัญหา)

      พระเจ้ามิลินท์ตรัสถามว่า “ดูก่อนพระนาคเสน ก็เหตุไฉนมนุษย์จึงต่างกันเป็นหลายประเภท เช่น บางคนอายุยืนยาว แต่บางคนอายุสั้น บางคนมีอำนาจวาสนาใหญ่ยิ่ง แต่บางคนอาภัพ ที่เป็นเช่นนี้ อะไรเป็นผู้จำแนก”

      พระนาคเสนทูลตอบว่า “ขอถวายพระพร อาตมภาพขอทูลถามพระองค์บ้างว่า เป็นไฉนต้นไม้จึงผลิตผลมีรสต่างๆ กัน บางชนิดมีรสหวาน บางชนิดรสขม บางชนิดรสเผ็ด”

      ม: “เป็นด้วยต้นไม้เหล่านั้นมีพันธุ์ต่างกัน”

      น: “นั่นแลฉันใด มนุษย์ก็มีพันธุ์ต่างกันฉันนั้นเหมือนกันจึงได้มีมากประเภทเช่นนั้น คือใครทำความดีอย่างใดไว้ ความดีอย่างนั้นก็อำนวยผลไปตามลักษณะของตน แม้ความชั่วก็เช่นเดียวกัน

      ขอถวายพระพร เนื่องด้วยความดีความชั่วมีมากอย่าง และให้ผลต่าง ๆ  กันเช่นนั้นแล มนุษย์จึงแปลกกันไปเป็นหลายประเภท

      ความข้อนี้สมเด็จพระผู้มีพระภาคเจ้าก็ได้ตรัสแก่สุภมาณพ ใจความว่า

กรรมย่อมจำแนกสัตว์โลก ให้เป็นต่าง ๆ กัน”

      ม: “จริงอย่างเธอว่า”

จบกัมมนานากรณปัญหา

ปัญหาที่ ๕ เหตุที่ควรรีบทำเสียก่อน (ปฏิกัจเจววายามกรณปัญหา)

      พระเจ้ามิลินท์ตรัสถามว่า “ดูก่อนพระนาคเสน ก็คำที่เธอว่าการบวชมีประโยชน์ที่จะได้รู้ว่า ทำอย่างไรจึงจะดับความทุกข์ที่มีอยู่ได้ และจะไม่ให้ความทุกข์อย่างอื่นเกิดขึ้นอีกนั้น จะต้องรีบทำ ทำไมถึงเวลาเกิดทุกข์จึงทำมิได้หรือ”

      พระนาคเสนทูลตอบว่า “ขอถวายพระพร ถ้ารอไว้จนถึงเวลาเกิดทุกข์ ย่อมหาโอกาสทำได้ยาก หรือจะทำได้ก็ไม่ได้รับผลเท่าที่ปรารถนา แต่ถ้ารีบพยายามทำเสียก่อนถึงคราวเกิดทุกข์ก็ย่อมได้รับผลสมความมุ่งหมาย”

      ม: “เธอจงเปรียบให้ฟัง”

      น: “ขอถวายพระพร เหมือนอย่างว่า พระองค์ทรงกระหายน้ำขึ้นเมื่อใด จึงดำรัสสั่งให้ขุดสระเมื่อนั้นกระนั้นหรือ หรือว่าสงครามเกิดขึ้นเวลาใด พระองค์จึงตรัสสั่งให้สร้างป้อมปราการ ให้ทหารหัดเพลงอาวุธในเวลานั้นอย่างนั้นหรือ”

      ม: “ต้องให้จัดทำไว้ก่อนสิเธอ รอไว้จนถึงเวลาจำเป็นเช่นนั้น  ๆ แล้ว จึงให้จัดทำจะทันความประสงค์ได้อย่างไร”

      น: “อาตมภาพก็เป็นเช่นเดียวกับพระองค์เหมือนกัน คือต้องพยายามรีบฝึกหัดกาย วาจา ใจ ไว้ให้มีกำลังพอ เพื่อว่าเมื่อถึงคราวเจ็บไข้ได้ทุกข์ จะได้ใช้กายวาจาใจที่ได้ฝึกหัดไว้นั้น ออกผจญกับทุกข์

      ถ้ามิได้เตรียมไว้ก่อนเช่นนี้ ความทุกข์ก็จะได้เปรียบ สามารถเอาชัยชนะครอบงำจิตได้เรื่อย ๆ ไป เหตุนี้จึงต้องรีบทำ

      แม้พระพุทธเจ้าก็ได้ตรัสสอนไว้ ใจความว่า เมื่อรู้ว่ากิจใดจะทำให้พ้นจากทุกข์ได้ ก็พึงรีบพยายามทำกิจนั้นเสียให้สำเร็จ เพราะรู้ไม่ได้ว่าจะตายเมื่อไร”

      ม: “เธอว่านี้ชอบแล้ว”

จบปฏิกัจเจววายามกรณปัญหา