ปัญหาที่ ๘ อันวิญญาณ ๕ เกิดขึ้นอย่างหนึ่งอย่างใดแล้ว จิตก็เกิดขึ้นที่นั้นหรือ (จักขุวิญญาณมโนวิญญาณปัญหา)
พระเจ้ามิลินท์ตรัสถามว่า “ดูก่อนพระนาคเสน วิญญาณ ๕ ที่กล่าวไว้เบื้องต้น อย่างใดอย่างหนึ่ง เกิดในที่ใด มโนวิญญาณก็เกิดขึ้นในที่นั้นกระนั้นหรือ”
พระนาคเสนทูลตอบว่า “ขอถวายพระพร ย่อมเกิดขึ้นเช่นนั้นแล”
ม: “ไหนเกิดก่อนหลังเล่าเธอ”
น: “วิญญาณ ๕ เบื้องต้นเกิดก่อน มโนวิญญาณเกิดทีหลัง”
ม: “วิญญาณ ๕ นั้นสั่งมโนวิญญาณไว้หรือว่าให้ตามไปเกิดด้วยกัน”
น: “หามิได้ ขอถวายพระพร”
ม: “ก็เมื่อไม่เป็นอย่างนั้น ไฉนจึงเป็นเช่นนั้นเล่าเธอ”
น: “ขอถวายพระพร เพราะมโนวิญญาณเป็นดุจที่ลุ่ม”
ม: “เธอว่าเป็นดุจที่ลุ่มนั้น เป็นอย่างไร”
น้ำจะไหลลงที่ต่ำ หรือที่ลุ่มเสมอ
น: “ขอถวายพระพร ฝนตกน้ำจะไหลไปทางไหน”
ม: “ที่ลุ่มอยู่ทางไหน น้ำก็ไหลไปทางไหน”
น: “ฝนตกครั้งที่ ๒ อีก น้ำจะไหลไปทางไหน”
ม: “น้ำคราวก่อนไหลไปทางไหน คราวหลังก็ไหลไปทางนั้น”
น: “ขอถวายพระพร น้ำคราวก่อนสั่งน้ำคราวหลังไว้หรือว่าให้ไหลตามไป หรือว่าน้ำคราวหลังนัดไว้กับน้ำคราวก่อนว่า จะไหลไปตาม”
ม: “หามิได้ การที่น้ำทั้ง ๒ คราวนั้นไหลไปรวมกัน ก็เพราะทางนั้นเป็นที่ลุ่ม”
น: “วิญญาณ ๕ เบื้องต้นก็เป็นเช่นเดียวกับน้ำนั้นแล คือเกิดขึ้นแล้วก็ไหลไปหา มโนวิญญาณ ขอถวายพระพร การที่เป็นเช่นนี้ ก็เพราะว่ามโนวิญญาณ มีหน้าที่รับรู้รับพิจารณาอารมณ์ที่ วิญญาณทางตา, หู,จมูก, ลิ้น, กาย, น้อมเหนี่ยวเข้าไว้ เพื่อกระทำความรู้แจ้งอีกชั้นหนึ่ง”
ม: “ชอบแล้ว”
จบจักขุวิญญาณมโนวิญญาณปัญหา
ปัญหาที่ ๙ ลักษณะการกระทบ (ผัสสลักขณปัญหา)
พระเจ้ามิลินท์ถามว่า “ดูก่อนพระนาคเสน วิญญาณเกิดในที่ใด ธรรม คือผัสสะ (การกระทบ) เวทนา (ความรู้สึก) สัญญา (ความจำได้) เจตนา วิตก วิจาร ก็เกิดขึ้นในที่นั้น กระนั้นหรือ”
พระนาคเสนทูลตอบว่า “ขอถวายพระพร ถูกแล้ว”
ม: “ก็ผัสสะมีลักษณะอย่างไร”
น: “มีลักษณะประจวบ อธิบายว่า เช่น ตาเห็นรูปก็เกิดความรู้ทางตา ขอถวายพระพร ขณะเมื่อทั้ง ๓ นี้ ประจวบพร้อมกันเข้านั่นแล เป็นผัสสะ”
ม: “เธอจงเปรียบให้ฟัง”
น: “เหมือนแกะ ๒ ตัวชนกัน ตัว๑ เหมือนตา อีกตัว ๑ เหมือนรูป อาการที่ชนกันนั้นเทียบได้กับผัสสะ”
ม: “เข้าใจละ”
จบผัสสลักขณปัญหา
